Andrzej Wajda

Andrzej Witold Wajda urodził się 6 marca 1926 roku w Suwałkach, jako syn Jakuba Wajdy, zawodowego oficera, i Anieli z domu Białowąs, nauczycielki. W 1934 roku Ojciec został przeniesiony do Radomia, gdzie rozpoczął służbę w stopniu kapitana w tamtejszym 72 Pułku Piechoty. Andrzej Wajda został zapisany do Publicznej Szkoły Powszechnej im. Mikołaja Reja w Radomiu, w której ukończył siedem klas. Po wybuchu wojny w roku 1939 Ojciec, wzięty do niewoli przez armię sowiecką, został zamordowany rok później przez NKWD w Charkowie.

Andrzej Wajda pracował fizycznie jako magazynier, tragarz, bednarz. Zaczął też wtedy malować. W 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej; po wpadce swego oddziału, przez rok (1943-1944) ukrywał się u stryjów w Krakowie, gdzie pracował jako ślusarz. Po zakończeniu wojny zdał małą maturę w Radomiu i wyjechał do Krakowa, gdzie w latach 1946-1949 studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych. W 1949 roku zdecydował się zdawać na reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, gdzie przyjęto go od razu na drugi rok. Ukończywszy studia, w ciągu czterech lat, zrealizował trzy filmy, które nie tylko jemu samemu przyniosły sławę, ale zarazem zainaugurowały fenomen Polskiej Szkoły Filmowej: Pokolenie (1954), Kanał (1956, Srebrna Palma w Cannes 1957), Popiół i diament (1958), Lotna (1959). W tym czasie zrealizował pierwsze spektakle teatralne: Kapelusz pełen deszczu (1959, ze Zbigniewem Cybulskim w roli głównej) Michaela Gazzo, Hamlet (1960, z Edmundem Fettingiem) w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, Dwoje na huśtawce (1960, ponownie z Cybulskim) Williama Gibsona w warszawskim Teatrze Ateneum.

Pierwszy współczesny film Niewinni czarodzieje (1960) z Tadeuszem Łomnickim, Samson (1961) opowiadający o wojennym losie Żydów, Popioły (1965, debiut aktorski Daniela Olbrychskiego), Wszystko na sprzedaż (1968), jedyny film, do którego sam napisał scenariusz. W latach 1972-1981 kierował Zespołem Filmowym „X”. W latach 1978-1982 był prezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich.

W tym okresie zrealizował swoje najwspanialsze spektakle teatralne: Biesy (1971) i Nastasję Filipownę (1977) według Dostojewskiego, Noc listopadową Wyspiańskiego (1974), Emigrantów Mrożka (1976) w krakowskim Starym Teatrze, a w Warszawie Play Strindberg Dürrenmatta (1970) w Teatrze Współczesnym, Sprawę Dantona Stanisławy Przybyszewskiej (1975) w Teatrze Powszechnym, Gdy rozum śpi… Buero Vallejo (1976) w Teatrze na Woli. Stworzył szczęśliwy związek ze scenografką Krystyną Zachwatowicz, jego żoną od 1975 roku.

Zrealizował filmy: Krajobraz po bitwie (1970) według prozy Tadeusza Borowskiego, Piłat i inni (1971) według „Mistrza i Małgorzaty” Bułhakowa, Wesele (1972) według dramatu Stanisława Wyspiańskiego i Ziemię obiecaną (1974) według powieści Władysława Reymonta, uznaną po latach za najwybitniejszy film polski wszech czasów. A także serial telewizyjny Z biegiem lat, z biegiem dni… (1980, współreż. Edward Kłosiński) według scenariusza Joanny Olczak-Ronikier opartego na wybranych utworach z okresu Młodej Polski. Filmy Brzezina (1970) i Panny z Wilka (1979) to adaptacje opowiadań Jarosława Iwaszkiewicza.

Człowiek z marmuru (1976), według scenariusza Aleksandra Ścibor-Rylskiego, to film otwierający – jak wcześniej Kanał Szkołę Polską – nowy nurt, nazwany Kinem Moralnego Niepokoju. Tym filmem Wajda – przezwyciężając kolejne tabu tematyczne, tym razem związane z epoką stalinowską, otwierał jednocześnie nową perspektywę społeczną – ruch „Solidarności”. Zarazem oba człony dylogii – Człowiek z marmuru i nagrodzony Złotą Palmą w Cannes Człowiek z żelaza (1981), tak jak dwa inne współczesne filmy Bez znieczulenia (1978) i Dyrygent (1979) – odegrały ogromną rolę dla spopularyzowania tego ruchu za granicą, a tym samym – dla przybliżenia Polakom wolności.

W tym okresie w teatrze stworzył wybitne przedstawienia: Zbrodnię i karę według Dostojewskiego (1984) w Starym Teatrze oraz Hamleta IV z Teresą Budzisz-Krzyżanowską w roli tytułowej w Starym Teatrze (1989) i w Teatrze Telewizji (1992). W Tokio Nastazję (1989) według powieści Dostojewskiego „Idiota” z niezwykłym aktorem teatru Kabuki – Tamasaburō Bandō V. We Francji zrealizował film Danton (1982, Cezar za reżyserię) z kreacjami Gérarda Depardieu i Wojciecha Pszoniaka, w Niemczech – Miłość w Niemczech (1983), w Polsce – Kronikę wypadków miłosnych (1985) według Tadeusza Konwickiego.

Wraz z przełomem ustrojowym 1989 roku po raz pierwszy zaangażował się bezpośrednio w politykę, piastując w latach 1989-1991 godność senatora RP i przewodnicząc w latach 1992-1994 Radzie do spraw Kultury przy Prezydencie. Zrealizował w tym okresie filmy – Korczak (1990), Pierścionek z orłem w koronie (1992), Wielki Tydzień (1995).

W 1994 roku, dzięki przeznaczeniu na ten cel całej, przyznanej siedem lat wcześniej japońskiej Nagrody Kioto, doprowadził do wybudowania w Krakowie Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”, obecnie – jako Muzeum – stanowiącego narodową instytucję kultury.

W 2001 roku stworzył w Warszawie Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, którą obecnie prowadzą Wojciech Marczewski i Marcel Łoziński. Zrealizował filmy: Pan Tadeusz (1999), według poematu Adama Mickiewicza, Zemsta (2002) według sztuki Aleksandra Fredry. Film Katyń (2007) to opowieść o zamordowaniu polskich oficerów przez stalinowskich oprawców. W Tataraku (2009), uznanym przez krytyków z FIPRESCI za najlepszy europejski film roku, kolejną inscenizację opowiadania Iwaszkiewicza reżyser połączył z monologiem Krystyny Jandy, wspominającej rzeczywistą śmierć swego męża, operatora Edwarda Kłosińskiego. W filmie Wałęsa. Człowiek z nadziei (2013) Wajda przypomniał decydującą rolę, jaką tytułowy bohater odegrał w procesie bezkrwawego odzyskania przez Polaków wolności. Jesienią 2016, w kilka miesięcy po dziewięćdziesiątych urodzinach reżysera, wszedł na ekrany jego ostatni film fabularny Powidoki, przedstawiający tragiczne końcowe lata życia malarza Władysława Strzemińskiego.

Najważniejsze nagrody: francuski Cezar (1982), europejski Felix (1990) – obie za całokształt twórczości; Fotel w Akademii Sztuk Pięknych (Institut de France), przyznany w 1997 roku na miejsce zmarłego Federica Felliniego; Złoty Lew w Wenecji (1998), amerykański Oscar (2000), polski Orzeł (2000), Komandoria Legii Honorowej (2001), Złoty Niedźwiedź w Berlinie (2006), Order Przyjaźni (2010) przyznany przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej za „wielki wkład w rozwój rosyjsko-polskich stosunków w sferze kultury”, Order Orła Białego (2011).

Doktoraty honoris causa wielu uczelni, w tym Uniwersytetów w Waszyngtonie (1981), Bolonii (1988), Krakowie (Uniwersytet Jagielloński, 1989), Łodzi (2002) i Gdańsku (2005), warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (2000), łódzkiej PWSFTviT (2000), moskiewskich uczelni filmowych (GITIS 2001, WGIK 2003).

Honorowe obywatelstwa wielu miast, w tym Łodzi (1998), Krakowa (1999), rodzinnych Suwałk (2000), Radomia (2001), Warszawy (2015), Gdańska (2016).

Nagroda im. Aleksandra Gieysztora (2016) przyznana mu wspólnie z Krystyną Zachwatowicz-Wajdą „za wybitne osiągnięcia mające na celu odnowę polskiego dziedzictwa kulturowego”.

Także wspólnie z żoną zostali laureatami orderu „Cracoviae Merenti” (1995) za wybudowanie Muzeum „Manggha”. Wspólnie otrzymali doktorat honoris causa Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (2014).

Andrzej Wajda opublikował kilka książek podsumowujących własną działalność – „Powtórka z całości” (1986, wydanie poszerzone pod tytułem „Podwójne spojrzenie”1998), dwutomowy album „Wajda. Filmy” (1996), autobiografię „Kino i reszta świata” (2000, wydanie drugie poszerzone 2013), album „Rysunki z całego życia” (2011). Wyreżyserował kilka dokumentów autobiograficznych, w tym pięcioodcinkowy serial telewizyjny Moje notatki z historii (1996) oraz Kredyt i debet (1999). Podsumowaniem kilkudziesięcioletniej twórczości graficznej stała się przygotowana przez Muzeum „Manggha” na dziewięćdziesiąte urodziny artysty wystawa „Andrzej Wajda. Szkicownik” (2016).

Andrzej Wajda zmarł w Warszawie 9 października 2016 roku. Jego prochy spoczęły na krakowskim cmentarzu Salwator obok grobowca rodzinnego.

Tekst stanowi skróconą i zredagowaną wersję życiorysu autorstwa
prof. Tadeusza Lubelskiego